علی انوری مشاور توسعه صنعتی و عضو شورای سردبیری با درج یادداشتی در اقتصاددان نوشت : “ضرورتِ مهار توسعه صنایع آلاینده و خام‌فروش و مسیر عبور ایران از اقتصاد مواد خام به اقتصاد دانش‌بنیان”
در دهه‌های گذشته، ایران گرفتار تله تاریخی خام‌فروشی شده است؛ تله‌ای که نه‌تنها منابع ملی را با کمترین ارزش افزوده از کشور خارج می‌کند، بلکه ساختار تولید، آموزش، سرمایه‌گذاری و حتی رفتار حکمرانی را نیز فرسوده کرده است.
گسترش صنایع آلاینده و پرآب‌بَر، در کنار صادرات مواد خام معدنی و هیدروکربوری، امروز دیگر نه فقط یک خطای اقتصادی بلکه یک تهدید امنیت ملی است؛ تهدیدی علیه آینده آب، خاک، اشتغال و نسل‌های بعدی.
خام‌فروشی؛ یک اقتصاد بی‌آینده
خام‌فروشی معدنی و نفتی دو ویژگی ثابت دارد:
۱) ارزش افزوده پایین :
یعنی کشور دقیقاً همان جایی سود می‌دهد که «هیچ فناوری» تولید نمی‌کند.
۲) وابستگی ساختاری :
یعنی اقتصاد را همیشه در معرض شوک‌های ارزی، سیاسی و تحریمی قرار می‌دهد.
از سنگ‌آهن تا مس و کرومیت، از نفت خام تا گاز طبیعی، ایران سال‌هاست منابعی را صادر می‌کند که به‌ازای هر یک دلار صادرات، ده‌ها دلار ارزش افزوده بالقوه از کشور خارج می‌شود.
نمونه روشن آن نفت:
صادرات نفت خام در بهترین حالت، از هر بشکه ۱۰ تا ۱۵ دلار منفعت مستقیم ایجاد می‌کند؛ اما همین بشکه اگر به زنجیره محصولات پتروشیمی با ارزش بالا (سوخت‌های ویژه، پلیمرهای پیشرفته، نانومواد، آلیاژهای کاتالیستی، حلال‌های صنعتی با خلوص بالا و…) تبدیل شود، ارزش آن تا ۱۰ برابر افزایش می‌یابد.
وقتی کشوری با این عظمت منابع، هنوز برای «امکان فروش نفت خام در شرایط تحریم» خوشحالی می‌کند، این نه نشانه موفقیت، بلکه نشانه درماندگی ساختار اقتصادی است.
صنایع آلاینده و پرآب‌بَر؛ توسعه‌ای که تخریب می‌کند
گسترش واحدهای فولادسازی در مناطق خشک، توسعه شهرک‌های صنعتی بدون ارزیابی محیط‌زیستی، و فشار بر منابع آب زیرزمینی برای صنایع کم‌بازده، آینده کشور را فرسوده می‌کند.
سه واقعیت مهم:
تولید یک تن فولاد در ایران به‌طور متوسط ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.
صنایع معدنی پرمصرف، سالانه بیش از ۲۵ درصد برق صنعتی کشور را می‌بلعند.
آلودگی خاک و آب در مناطق معدنی عملاً غیرقابل جبران است (مطابق گزارش سازمان محیط زیست).
کشوری که امروز جیره‌بندی آب شرب را تجربه می‌کند، نمی‌تواند در همان زمان مجوز توسعه صنایع آب‌بَر را بدهد و سپس انتظار پایداری داشته باشد.
چرا باید محدودیت‌های سخت برای صادرات خام وضع شود؟
زیرا: مواد معدنی سرمایه نیستند؛ سرمایه‌سوزی‌اند اگر خام صادر شوند.
هر کیلو صادرات ماده خام، معادل صادرات فناوری کشورهای دیگر است؛ یعنی ما منابع می‌دهیم و آن‌ها علم و اشتغال می‌سازند.
خام‌فروشی، «غول رانت» ایجاد می‌کند و رانت، قاتل رقابت و نوآوری است.
خام‌فروشی عملاً کشور را از مسیر توسعه پایدار منحرف می‌کند.
راه عبور چیست؟
عبور از خام‌فروشی تنها با شعار ممکن نیست؛ نیازمند یک چرخش راهبردی در سیاست صنعتی است.
۱) توسعه زنجیره ارزش مواد معدنی
به‌جای صادرات سنگ‌آهن و کنسانتره، باید وارد مسیر تولید:
نانوپودرهای فلزی
آلیاژهای پیشرفته
کاتالیست‌ها
فلزات با خلوص بالا
قطعات راهبردی صنایع هوایی، دفاعی و پزشکی
… شویم.
این همان جایی است که ارزش افزوده چند ده برابر می‌شود.
۲) تبدیل نفت و گاز از «منبع خام» به «پلتفرم فناوری»:
صنایع پایین‌دستی با فناوری بالا، از پتروشیمی‌های نسل چهارم تا محصولات پلیمری مهندسی‌شده—می‌توانند ایران را از چرخه بی‌پایان نفت‌خام خارج کنند.
۳) حمایت از صادرات محصولات دانش‌بنیان و مغزافزاری:
ایران امروز در حوزه‌هایی مانند:
نانوفناوری
بیوتکنولوژی
داروهای پیشرفته
تجهیزات پزشکی
مواد پیشرفته
نرم‌افزار و هوش مصنوعی
توان جدی دارد.
این حوزه‌ها کم‌آلودگی، کم‌آب‌بر و با ارزش افزوده بسیار بالا هستند.
۴) اصلاح نظام حکمرانی صادرات:
بدون اصلاحات اساسی، هیچ تغییر پایداری رخ نمی‌دهد.
اصول کلیدی:
ممنوعیت یا محدودیت پلکانی صادرات مواد خام
تعرفه هوشمند برای جلوگیری از صادرات ارزان منابع
تخصیص مشوق‌ها فقط به محصولات با ارزش افزوده بالا
شفافیت کامل در داده‌های معدنی و نفتی
ارزیابی محیط‌زیستی سخت‌گیرانه قبل از صدور پروانه‌ها
۵) پیوند دانشگاه و صنعت:
دانشگاه‌های ایران ظرفیت تولید فناوری دارند، اما ارتباط آن‌ها با صنعت ضعیف است.
باید زنجیره انتقال فناوری از آزمایشگاه به کارخانه طراحی و اجرا شود.
جمع‌بندی
اقتصادی که بر دوش استخراج‌کنندگان، واسطه‌گران و صادرکنندگان مواد خام بنا شود، هیچ‌گاه صاحب آینده نمی‌شود.
ایران اگر می‌خواهد در جهان فردا بایستد، راهی جز مهار صنایع آلاینده، پایان خام‌فروشی، و حرکت به اقتصاد مغزافزاری ندارد؛ اقتصادی که بر پایه علم، فناوری و ارزش افزوده استوار است.
مواد خام نعمت‌اند، اما اگر خام صادر شوند، نفرین توسعه خواهند شد.
ویراستار : دکتربهنام ملکی
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
