دشت قزوین یکی از غنی‌ترین دشت‌های کشاورزی ایران است که به‌واسطه خاک حاصلخیز و منابع آبی متنوع، سال‌ها به‌عنوان «انبار غله کشور» شناخته می‌شد. با این حال، ایجاد برخی صنایع آلاینده ، استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی و ضعف در مدیریت پسماندهای کشاورزی و صنعتی، این دشت را با تهدید جدی آلودگی خاک مواجه کرده است.
نوراله قربانی ، مدرس دانشگاه و عضو شورای سردبیری «اقتصاددان»، پس از بررسی و تبیین آلودگی‌های آب و هوا در مقالات پیشین [1][2][3]، در این گزارش به بررسی آلودگی خاک می‌پردازند؛ موضوعی که آثار آن اغلب دیرتر آشکار می‌شود، اما در بلندمدت می‌تواند خطرناک‌تر از سایر انواع آلودگی باشد.
۲. منابع اصلی آلودگی خاک در دشت قزوین
۲–۱. نیروگاه شهید رجایی
نیروگاه شهید رجایی نه‌تنها منبع اصلی آلودگی هوا است، بلکه به‌واسطه رسوب ذرات معلق ناشی از مصرف مازوت و گازوئیل، تأثیر جدی بر آلودگی خاک نیز دارد. ابر سفید مصنوعی ایجادشده در اطراف نیروگاه هنگام بارش یا وزش باد، رسوب ذرات حاوی ترکیبات گوگردی و فلزات سنگین را در زمین‌های کشاورزی منطقه به‌جا می‌گذارد [4][5].
۲–۲. کارخانه سیمان آبیک
کارخانه سیمان آبیک، در مرز استان البرز و قزوین، یکی دیگر از منابع انتشار ذرات معلق است. گرد و غبار ناشی از فعالیت این کارخانه، هنگام رسوب بر خاک‌های کشاورزی اطراف، باعث تغییر بافت خاک، کاهش نفوذپذیری و افت کیفیت حاصلخیزی می‌شود. ترکیبات سیلیسی و اکسیدهای فلزی موجود در گرد و غبار سیمان نیز از عوامل تشدیدکننده آلودگی خاک هستند [5].
۲–۳. کارخانه سم‌سازی
فعالیت کارخانه‌های سم‌سازی در منطقه، با تولید و انبار مواد شیمیایی خطرناک، خطر نفوذ ترکیبات سمی به خاک را افزایش داده است. در صورت نشت یا دفع غیراصولی ضایعات، احتمال آلودگی طولانی‌مدت خاک و آب‌های زیرزمینی وجود دارد [5].
۲–۴. مرغداری‌ها و فضولات آلی
رسوب فضولات مرغداری‌ها، به‌ویژه در مسیر جاده‌های بین‌المللی، از دیگر عوامل آلودگی خاک است. تجمع بیش از اندازه مواد آلی و نیتروژنی، به‌ویژه بدون مدیریت مناسب، موجب تغییر pH خاک و کاهش تعادل عناصر غذایی می‌شود [6][8].
۲–۵. مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی
مصرف گسترده کودهای نیتروژنی و فسفاته، بدون در نظر گرفتن آزمون خاک، منجر به افزایش غلظت نیترات و فسفر در خاک‌های کشاورزی دشت قزوین شده است. این روند علاوه بر کاهش کیفیت محصولات، خطر آلودگی آب‌های زیرزمینی را نیز افزایش می‌دهد [6][7].
۳. پیامدهای بهداشتی و زیست‌محیطی
• کاهش حاصلخیزی خاک: تغییر ساختار و pH خاک، افت بازدهی محصولات کشاورزی.
• انباشت فلزات سنگین: سرب، کادمیوم و جیوه در محصولات کشاورزی و ورود به چرخه غذایی [7].
• خطرات برای سلامت انسان: افزایش ریسک بیماری‌های عصبی، کلیوی و سرطان‌ها در اثر تماس با خاک آلوده یا مصرف محصولات کشاورزی آلوده [10].
• تأثیر بر منابع آب: شستشوی نیترات‌ها و فلزات سنگین به سفره‌های آب زیرزمینی.
۴. روند ده‌ساله آلودگی خاک
با توجه به داده‌های سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین و پژوهش‌های دانشگاهی [5][7]:
• در سال ۱۳۹۲، میانگین غلظت نیترات در خاک‌های کشاورزی دشت قزوین حدود ۴۵ میلی‌گرم در کیلوگرم بود.
• در سال ۱۴۰۲، این میزان به حدود ۷۲ میلی‌گرم در کیلوگرم افزایش یافته است (افزایش ۶۰٪).
• فلزات سنگینی چون سرب نیز طی این دهه به‌طور متوسط ۲ برابر افزایش یافته‌اند.
۵. پیش‌بینی آینده در صورت ادامه روند فعلی
اگر مدیریت جدی برای کنترل منابع آلودگی صورت نگیرد:
• طی ۱۰ سال آینده، میزان نیترات در خاک ممکن است به بالای ۱۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم برسد.
• خطر غیرقابل‌کشت شدن برخی از اراضی و افت ۳۰ تا ۴۰ درصدی تولیدات کشاورزی وجود دارد.
• هزینه‌های درمانی و بهداشتی ناشی از مصرف محصولات آلوده به‌طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
۶. راهکارهای پیشنهادی
۱. نیروگاه شهید رجایی
• کاهش و حذف مصرف مازوت.
• پایش رسوب آلاینده‌ها در خاک اطراف.
۲. کارخانه سیمان آبیک
• توسعه کمربند سبز اطراف کارخانه.
• مدیریت گرد و غبار ناشی از حمل مواد.
۳. کارخانه سم‌سازی
• اصلاح سیستم مدیریت پسماند.
• جابه‌جایی واحدهای پرخطر به مناطق کم‌جمعیت.
۴. مرغداری‌ها
• نصب و بهره‌برداری از خشک‌کن‌های کود.
• جلوگیری از رسوب مستقیم فضولات در خاک.
۵. بخش کشاورزی
• الزام به آزمون خاک پیش از مصرف کود.
• توسعه کشاورزی پایدار و جایگزینی کودهای بیولوژیک.
۶. مدیریت کلان
• ایجاد پایگاه داده ملی آلودگی خاک.
• همکاری بین دانشگاه‌ها، دولت و بخش خصوصی.
• سرمایه‌گذاری در پروژه‌های احیای خاک و بیوتکنولوژی.
۷. جمع‌بندی
آلودگی خاک دشت قزوین به‌عنوان سومین حلقه زنجیره بحران‌های زیست‌محیطی این منطقه (پس از آب و هوا)، آینده کشاورزی و سلامت جامعه را تهدید می‌کند. اگرچه بخشی از این آلودگی ناشی از توسعه صنعتی اجتناب‌ناپذیر است، اما با مدیریت صحیح، اصلاح الگوهای تولید و کاهش منابع آلاینده، می‌توان از گسترش بحران جلوگیری کرد.
• ویراستار : دکتر مهتاب خیاط فراهانی
منابع درون متنی
1. قربانی، ن. (۱۴۰۴). دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها: کلیات. اقتصاددان.
2. قربانی، ن. (۱۴۰۴). دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها: آلودگی منابع آب. اقتصاددان.
3. قربانی، ن. (۱۴۰۴). دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها: آلودگی هوا. اقتصاددان.
4. وزارت نیرو. (۱۴۰۰). گزارش عملکرد زیست‌محیطی نیروگاه‌های حرارتی.
5. سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین. (۱۴۰۲). گزارش پایش آلودگی خاک و پساب‌های صنعتی.
6. سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین. (۱۴۰۱). بررسی اثرات مصرف کودهای شیمیایی و دامی بر کیفیت خاک.
7. علی‌اکبری، م. و همکاران. (۱۳۹۸). بررسی آلودگی فلزات سنگین در خاک‌های کشاورزی دشت قزوین. مجله علوم خاک ایران، ۴۹(۲)، ۲۳۵–۲۴۸.
8. کاظمی، س. و همکاران. (۱۴۰۰). تغییرات pH خاک و اثرات آن بر حاصلخیزی. مجله تحقیقات کشاورزی پایدار، ۲۹(۳)، ۱۵۴–۱۶۷.
9. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO). (۲۰۱۷). آلودگی خاک: واقعیتی پنهان. لینک: https://doi.org/10.4060/I9183EN
10. سازمان جهانی بهداشت (WHO). (۲۰۱۵). پیشگیری از بیماری‌ها از طریق محیط سالم: مواجهه با آرسنیک، کادمیوم، سرب و جیوه. لینک: https://doi.org/10.4060/WHO-ENV
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
