نوراله قربانی، مدرس دانشگاه و عضو شورای سردبیری «اقتصاددان» : در ادامه دو گزارش تحلیلی–تحقیقی [1][2]، با هدف بررسی علمی و مستند آلاینده‌های زیست‌محیطی دشت قزوین در سه حوزه آلودگی هوا، آب و خاک، گزارش حاضر بر آلودگی هوا و منابع اصلی آن در منطقه متمرکز است. از صنایع بزرگ همچون نیروگاه شهید رجایی و کارخانه سیمان آبیک، تا فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، واحدهای مرغداری و حمل‌ونقل، همراه با اثرات بهداشتی و اقلیمی آن‌ها، موضوعی است که به‌واسطه موقعیت جغرافیایی، فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی و عوامل طبیعی، تأثیری مستقیم بر سلامت ساکنان و پایداری زیست‌بوم منطقه دارد.
۱. وضعیت کلی آلودگی هوای منطقه
بر اساس داده‌های سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین و گزارش‌های رسمی وزارت نیرو، کیفیت هوای منطقه آبیک و پیرامون آن در وضعیت بحرانی و ناسالم قرار دارد. در سال ۱۴۰۲، شهر آبیک تنها ۵ روز هوای پاک را تجربه کرده و در صدر آلوده‌ترین شهرهای استان قرار گرفت [3].
منابع اصلی آلودگی عبارتند از:
• نیروگاه شهید رجایی (استفاده از مازوت و گازوئیل، انتشار دی‌اکسید گوگرد SO₂ و ذرات معلق) [4]
• کارخانه سیمان آبیک (مقادیر ذرات معلق PM₂.₅ و PM₁₀ بسیار بالاتر از حد مجاز) [5]
• تردد خودروهای سنگین و فرسوده در مسیر آبیک–قزوین
• فعالیت‌های معدنی و خاک‌برداری‌های بی‌ضابطه
• ریزگردها و فرسایش خاک در دشت‌های بی‌پوشش
۲. نقش نیروگاه شهید رجایی
نیروگاه شهید رجایی، به دلیل استفاده از سوخت مازوت در دوره‌های کمبود گاز، یکی از بزرگ‌ترین منابع انتشار دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و ذرات معلق در منطقه است [4].
یک پدیده قابل توجه در پیرامون نیروگاه، تشکیل «ابر سفید مصنوعی» ناشی از بخارات و آلاینده‌ها است. این پدیده در محدوده‌ای وسیع، از کوه‌های بخش شمالی تا دشت‌های بشاریات و بخش‌هایی از شرق و غرب منطقه، قابل مشاهده است. به گفته کشاورزان و ساکنان منطقه، این ابر سفید، با ایجاد پوشش جوی غیرطبیعی، مانع شکل‌گیری ابرهای باران‌زا شده و احتمال کاهش بارش‌های محلی را افزایش می‌دهد [12]. در زمان بارش یا ریزش این ذرات، آلودگی به‌صورت لکه‌ها و رسوبات قابل مشاهده بر روی خودروها، لباس‌ها و زمین می‌نشیند که نشان‌دهنده حضور ترکیبات شیمیایی سمی است [11].
۳. نقش کارخانه سیمان آبیک
کارخانه سیمان آبیک که در مرز استان البرز و قزوین واقع شده، یکی از بزرگ‌ترین واحدهای تولید سیمان در کشور است و به دلیل ماهیت فرآیند تولید، انتشار بالایی از ذرات معلق (PM₂.₅ و PM₁₀) دارد. بر اساس پایش سال ۱۳۹۹ سازمان محیط زیست استان قزوین، غلظت ذرات معلق در شعاع چند کیلومتری این کارخانه به‌طور میانگین ۲ تا ۳ برابر حد مجاز ملی ثبت شده است [5]. این آلودگی به دلیل نزدیکی به محورهای پررفت‌وآمد و سکونتگاه‌های انسانی، اثرات مستقیم بر سلامت جمعیت محلی دارد.
۴. آلودگی ناشی از مرغداری‌ها
در محور آبیک–قزوین، به‌ویژه پس از تقاطع جاده طالقان، بوی تند و زننده ناشی از فضولات مرغداری‌ها حتی با شیشه‌های بسته خودرو به‌وضوح احساس می‌شود. این بوی نامطبوع، همراه با افزایش تعداد مگس‌ها و حشرات موذی، نه تنها کیفیت زندگی ساکنان را کاهش داده بلکه یک تهدید جدی برای بهداشت عمومی و خطر انتقال بیماری‌ها محسوب می‌شود [6][7].
۵. فعالیت کارخانه سم‌سازی
یکی دیگر از منابع آلودگی منطقه، کارخانه سم‌سازی مستقر در محدوده دشت قزوین است که با تولید و انبار مقادیر بالای مواد شیمیایی خطرناک، خطر نشت یا انتشار ترکیبات سمی در هوا را به همراه دارد. این وضعیت، علاوه بر خطرات مستقیم برای کارگران، می‌تواند به آلودگی گسترده محیطی منجر شود [13].
۶. پیامدهای بهداشتی و اقلیمی
• افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی در اثر ذرات PM₂.₅ و SO₂ [8][9]
• افزایش خطر سرطان‌های خاص در اثر مواجهه طولانی‌مدت با سوخت مازوت و گرد و غبار سیمان [10]
• تغییر الگوی بارش و کاهش منابع آبی محلی به‌واسطه ابرهای مصنوعی [11]
۷. جمع‌بندی
با توجه به شدت آلودگی هوای دشت قزوین و منابع مشخص آن، تداوم روند فعلی می‌تواند در کوتاه‌مدت باعث افزایش بیماری‌های تنفسی، کاهش کیفیت زندگی، افت جذب گردشگر و مهاجرت تدریجی جمعیت سالم از منطقه شود. در بلندمدت، احتمال افت کشاورزی، تخریب خاک و تغییر اقلیم محلی بدیهی است و هزینه‌های درمانی به‌طور جدی افزایش خواهد یافت.
۸. راهکارهای پیشنهادی
۱- نیروگاه شهید رجایی:
• نصب و بهره‌برداری از سیستم‌های گوگردزدایی و فیلترهای پیشرفته.
• جایگزینی کامل مازوت و گازوئیل با با گاز طبیعی یا سوخت‌های کم‌گوگرد.
• انتقال واحدهای آلاینده به دشت الله‌آباد با فاصله ایمن از مراکز مسکونی.
۲- کارخانه سیمان آبیک:
• ارتقاء سیستم فیلتراسیون و پایش آنلاین آلاینده‌ها.
• مدیریت انبار و حمل مواد خام برای جلوگیری از پراکندگی گرد و غبار.
• ایجاد کمربند سبز اطراف کارخانه.
۳- مرغداری‌ها:
• تغییر کاربری یا نصب و بهره‌برداری از سیستم‌های خشک‌کن کود.
• مدیریت بهداشتی پسماند و فضولات با استفاده از سامانه‌های کمپوست و بیوگاز.
• الزام به فاصله ایمن از جاده‌های بین‌المللی و مناطق مسکونی.
4- کارخانه سم‌سازی:
• بهبود سیستم تهویه و انبارداری ایمن مواد شیمیایی.
• ایجاد واحد بازیافت و کاهش انتشار بخارات سمی.
۵- حمل‌ونقل:
• نوسازی ناوگان و خروج خودروهای فرسوده.
• احداث جاده‌های کمربندی جدید، دور از مناطق مسکونی.
۶- پایش و مدیریت کلان:
• ایجاد ایستگاه‌های پایش دائم کیفیت هوا در نقاط بحرانی و اعلام آنلاین نتایج.
• همکاری میان دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد برای برنامه‌ریزی جامع کاهش آلودگی.
• تشویق سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و صنایع پاک به‌جای صنایع آلاینده.
منابع درون متنی
[1] قربانی، ن. (۱۴۰۴). دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها: کلیات. اقتصاددان.
[2] قربانی، ن. (۱۴۰۴). دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها: آلودگی منابع آب. اقتصاددان.
[3] خبرگزاری مهر. (۱۴۰۲). آبیک؛ آلوده‌ترین شهر استان قزوین.
[4] وزارت نیرو. (۱۴۰۰). گزارش عملکرد زیست‌محیطی نیروگاه‌های حرارتی.
[5] سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین. (۱۳۹۹). گزارش پایش آلاینده‌های هوا.
[6] گراتسیک، ت.ک. و همکاران. (۲۰۰۱). انتقال مکانیکی انگل‌های پروتوزوآی انسانی توسط حشرات. مرورهای میکروبیولوژی بالینی، ۱۴(۱)، صص. ۱۱۶–۱۲۹. لینک: https://doi.org/10.1128/CMR.14.1.116-129.2001
[7] سازمان جهانی بهداشت (WHO). (۲۰۱۷). بیماری‌های منتقله توسط ناقلان. لینک:https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/vector-borne-diseases
[8] پوپ، سی.اِی. و همکاران. (۲۰۰۲). سرطان ریه، مرگ‌ومیر قلبی–ریوی و مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوا ناشی از ذرات معلق ریز. جاما (JAMA)، ۲۸۷(۹)، صص. ۱۱۳۲–۱۱۴۱. لینک: https://doi.org/10.1001/jama.287.9.1132
[9] سازمان جهانی بهداشت (WHO). (۲۰۲۱). دستورالعمل‌های کیفیت هوا: ذرات معلق (PM₂.₅ و PM₁₀)، اُزن، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و منواکسید کربن. لینک:https://www.who.int/publications/i/item/9789240034228
10] لومیِس، د. و همکاران. (۲۰۱۳). سرطان‌زایی آلودگی هوای بیرونی. لنست آنکولوژی، ۱۴(۱۳)، صص. ۱۲۶۲–۱۲۶۳. لینک: https://doi.org/10.1016/S1470-2045(13)70487-X
[11] روزنفلد، د. و همکاران. (۲۰۰۸). سیل یا خشکسالی: آئروسل‌ها چگونه بر بارش تأثیر می‌گذارند؟ ساینس، ۳۲۱(۵۸۹۴)، صص. ۱۳۰۹–۱۳۱۳. لینک: https://doi.org/10.1126/science.1160606
[12] قربانی، ن. (۱۴۰۴). مصاحبه با آقای حسن ملکی (کشاورز و باغدار نمونه منطقه).
[13] سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین. (۱۴۰۲). گزارش ارزیابی آلاینده‌های صنایع شیمیایی.
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
