نقش حیاتی تالاب‌های دشت قزوین و ضرورت حفاظت از آن‌ها، موضوع یادداشت اخیر نوراله قربانی، پژوهشگر محیط زیست و عضو شورای سردبیری در اقتصاددان است: تالاب‌ها از ارزشمندترین زیست‌بوم‌های جهان به شمار می‌روند؛ آن‌ها همچون «ریه‌های طبیعی» عمل کرده و علاوه بر ذخیره و تصفیهٔ آب، زیستگاه پرندگان مهاجر و گونه‌های گیاهی متنوع هستند و نقشی اساسی در مهار ریزگردها ایفا می‌کنند. طبق برآورد سازمان ملل، بیش از ۶۴ درصد تالاب‌های جهان در صد سال اخیر از بین رفته‌اند و ایران نیز به دلیل خشکسالی و سوءمدیریت منابع آب، از این قاعده مستثنی نیست [1].
جایگاه تالاب‌های دشت قزوین
استان قزوین میزبان دو پهنهٔ آبی بسیار مهم است: تالاب صالحیه در مرز قزوین–البرز با وسعت حدود ۱۰ هزار هکتار و دشت/تالاب الله‌آباد در محدودهٔ آبیک-بوئین زهرا با وسعتی بیش از ۳۰ هزار هکتار [2]. این تالاب‌ها نقشی کلیدی در تعدیل اقلیم محلی، تأمین آب زیرزمینی و جلوگیری از طوفان‌های گردوغبار دارند. با این حال، در سال‌های اخیر به دلیل کاهش شدید حق‌آبه، برداشت بی‌رویهٔ منابع و توسعهٔ زیرساختی، بخش عمده‌ای از این تالاب‌ها خشک شده است [3].
ریزگردهای اخیر؛ نشانه‌ای از بحران
در هفته گذشته طوفان شدید گردوغبار در قزوین و البرز زندگی روزمرهٔ هزاران شهروند را مختل کرد. گزارش‌های رسمی و رسانه‌ای این پدیده را به خشک‌شدن بستر تالاب صالحیه و الله‌آباد نسبت دادند [4]. در نبود پوشش گیاهی و رطوبت، ذرات خاک ریزدانه به آسانی بلند شده و نه تنها کیفیت هوا را به سطح «ناسالم و خطرناک» رسانده، بلکه سلامت گروه‌های حساس به‌ویژه کودکان و سالمندان را تهدید کرده است [5].
تجربه‌های علمی و جهانی
مطالعات دانشگاهی در ایران، از جمله در مورد تالاب گاوخونی، نشان داده‌اند که بازگرداندن کارکرد تالاب‌ها تنها با مدیریت هیدرولوژیک پایدار امکان‌پذیر است؛ یعنی تخصیص سهم واقعی آب، کنترل زهکشی و محدودسازی بهره‌برداری کشاورزی [6].
در سطح بین‌المللی، تجربهٔ احیای تالاب‌های مورای–دارلینگ استرالیا یا پروژه‌های تثبیت خاک در اطراف دریاچهٔ آرال نشان داده است که حتی تالاب‌های بحرانی نیز با مدیریت علمی و همکاری جوامع محلی می‌توانند تا حد زیادی احیا شوند [7].
چالش توسعه و محیط زیست
واقعیت این است که توسعهٔ زیرساختی در اطراف تالاب‌ها، بدون ملاحظات محیط‌زیستی، روند بیابان‌زایی را تسریع کرده است. آزادراه‌ها و طرح‌های صنعتی در اطراف صالحیه نمونه‌ای از این وضعیت‌اند. تجربهٔ تالاب هورالعظیم در خوزستان نشان داد که انتقال فعالیت‌های صنعتی و رعایت حق‌آبه توانسته بخشی از کارکرد تالاب را بازگرداند؛ این تجربه می‌تواند الگویی برای دشت قزوین باشد [8].
جمع‌بندی
تالاب‌های صالحیه و الله‌آباد نه تنها میراث طبیعی استان قزوین‌اند، بلکه امنیت زیست‌محیطی میلیون‌ها شهروند در آبیک قزوین، البرز و تهران به آن‌ها وابسته است. ریزگردهای اخیر هشداری بود که نشان می‌دهد بی‌توجهی به این منابع حیاتی می‌تواند به فاجعه‌ای ملی بدل شود. اکنون زمان آن است که با تلفیق دانش علمی، مدیریت محلی و ارادهٔ سیاسی، دشت قزوین بار دیگر از تهدید به فرصت بدل شود.
راهکارهای پیشنهادی
۱- تخصیص حق‌آبه پایدار: وزارت نیرو باید سهم آبی مشخص برای تالاب‌ها تعیین و اجرا کند.
۲- احیای پوشش گیاهی: کاشت گیاهان مقاوم به شوری و قرق محدوده‌های حساس.
۳- کنترل فعالیت‌های انسانی: محدودسازی چرای بی‌رویه دام و نظارت جدی بر توسعه کشاورزی پرمصرف.
۴- پایش و آموزش عمومی: ایجاد ایستگاه‌های سنجش گردوغبار و آموزش جوامع محلی درباره مدیریت منابع.
۵- تجربه‌آموزی از نمونه‌های جهانی: بومی‌سازی پروژه‌های موفق بین‌المللی در احیای تالاب.
ویراستار: مهتاب خیاط فراهانی
منابع درون متنی
1. سازمان ملل متحد. (۲۰۲۲). Global Wetland Outlook.
2. ایسنا. (۱۴۰۲). «دربارهٔ حیات و ممات تالاب الله‌آباد».
3. ایرنا. (۱۴۰۱). «تالاب صالحیه از منبع آب تا کانون گردوغبار».
4. خبرگزاری مهر. (۱۴۰۳). «ریزگردهای قزوین؛ اثر خشک شدن تالاب‌ها».
5. تحلیل بازار. (۱۴۰۳). «تهران در غبار؛ کیفیت هوا در شرایط خطرناک».
6. مقیمی، ع. (۱۴۰۰). «مدل‌سازی احیای تالاب گاوخونی». مجله علوم محیطی ایران.
7. Kingsford, R. et al. (2019). Murray–Darling Basin Wetlands Restoration. Environmental Management Journal.
8. سازمان حفاظت محیط زیست. (۱۳۹۹). «گزارش احیای تالاب هورالعظیم».
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
