محمد شریفی
من، محمد شریفی، اگرچه بیشتر در وادی طنز قلم می‌زنم، هنوز تا رسیدن به قله‌های طنز فاصله زیادی دارم. باید خیلی بیشتر از اینها، با همین پاهای تاول‌زده بدوم. هرچند دویدن در این پیرانه‌سری، با پاهای برهنه و تاول‌زده، کار آسانی نیست. امروز (بیست و یکم مهرماه ۱۴۰۴) خبر درگذشت استاد ناصر تقوایی، کارگردان نامدار ایرانی، که با کوله‌باری از تجربه و کوهی از ناگفته‌ها بود، مرا بسیار متاثر کرد.
کاش پیش تر از این به این مقوله می پرداختم، اما ما ایرانی عادت داریم، مهربانی هایمان را فقط دقیقه ۹۰ حاتم بخشی بکنیم،اگر که در وادی هنر سینما دستی بر آتش نداشتم ولی استاد ناصر تقوایی و دکتر ایرج پزشکزاد جزو اولین هایی بودند که علاقه ی من را به دنیای طنز به شدت تحت تاثیر قرار دادند،
ناصر تقوایی با خلق سریال “دایی جان ناپلئون” در زبان‌ها و خاطره‌ها ماندگار شد. پیش از پرداختن به زندگی و آثار تقوایی، نیم‌نگاهی به دکتر ایرج پزشکزاد خواهیم داشت.
“دایی جان ناپلئون” عنوان رمانی است با ژانر طنز اجتماعی و سیاسی که در سال ۱۳۴۹ به قلم دکتر ایرج پزشکزاد در تهران به چاپ رسید. باید این رمان را چندین و چندبار خواند، داستان در خانه‌ای اعیانی در تهران دهه ۱۳۲۰ رخ می‌دهد. راوی، جوانی است که عاشق دخترعمو (لیلی) می‌شود، اما مانعی بزرگ به نام «دایی‌جان» وجود دارد؛ مردی مستبد، سلطه‌طلب و توطئه‌باور که همه بدبختی‌ها را زیر سر «انگلیسی‌ها» می‌داند.
رمان با لحن طنز و در عین حال جدی، به ذهنیت توطئه‌محور، ساختار پدرسالار، روابط سنتی و سیاسیون دوران پهلوی طعنه می‌زند.
ایرج پزشکزاد (۱۳۰۶ – ۱۴۰۰)، تحصیل‌کرده حقوق و دیپلمات در وزارت امور خارجه ایران، نویسنده‌ای طنزنویس و مترجم آثار ولتر و مولیر در ایران است. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: «دایی جان ناپلئون»، «آسمون ریسمون» و «حاج مم جعفر در پاریس». پزشکزاد نگاهی عمیق و طنزآمیز به مسائل فرهنگی و اجتماعی ایران داشت. پس از انقلاب به فرانسه مهاجرت کرد و تا پایان عمر (۱۴۰۰) در آنجا زندگی کرد.
شاید اگر ناصر تقوایی این کتاب را به تصویر نمی کشانید، این اثر مثل بسیاری از آثار دیگر به فراموشی سپرده می شد، قلم جادویی پزشکزاد و بازآفرینی تقوایی با لنز دوربین یک اثر جاودانه مشترک بوجود آورد۔
برای اینکه بتوانیم نگاه دقیق‌تری به موضوع ارائه کنیم، به طور خلاصه به زندگی ناصر تقوایی می‌پردازیم:
ناصر تقوایی، متولد ۱۳۲۰ و فارغ‌التحصیل ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است. او ابتدا نویسنده و داستان‌نویس بود و بعدها وارد سینما شد.
آثار برجسته تقوایی عبارتند از:
سریال «دایی جان ناپلئون» (۱۳۵۵) که بر اساس اقتباسی آزاد از رمان دکتر ایرج پزشکزاد ساخته شد،
فیلم «ناخدا خورشید» (۱۳۶۵) – اقتباسی از رمان “داشتن و نداشتن” اثر ارنست همینگوی،
من فیلم ناخدا خورشید را چند بار دیدم،در عالم خیال از خودم می پرسیدم ، اگر ارنست همینگوی فیلم ناخدا خورشید را می دید به تقوایی چه می گفت؟؟؟ من که به تقوایی درود و دمت گرم می گفتم۔
در این فیلم تقوایی با نگاهی جامعه شناسانه مشکلات و دردهای جامعه را بسیار هوشمندانه و هنرمندانه به تصویر می کشاند۔
سبک هنری تقوایی در سینما، بسیار واقع‌گرایانه ، تأمل‌برانگیز با تأکید بر فرهنگ بومی جنوب و ایران قدیم است.
رمان “دایی جان ناپلئون» طنزی فاخربا ساختار انتقادی نسبت به ذهنیت سنتی و استبدادی است. اقتباس تقوایی وفادار به جوهره اثر، با قدرت بصری و بازیگری عالی است. استقبال مردم از این سریال به دلیل زبان طنز، نقد پنهان قدرت و تیپ‌سازی دقیق شخصیت‌ها بود.
این سریال، مفاهیم فرهنگی را تثبیت کرد، طنز اجتماعی را ترویج داد و ذهنیت بیمارگونه توطئه‌پراکنی را نقد کرد. پزشکزاد و تقوایی، دو روشنفکر اثرگذار، یکی در ادبیات و دیگری در سینما، هر دو سهم بسزایی در فرهنگ ایران داشتند.
سریال “دایی جان ناپلئون” در سال ۱۳۵۵، در ۱۷ قسمت از تلویزیون ملی ایران پخش شد و با کمک فیلم‌برداری، طراحی صحنه و موسیقی، حال‌وهوای دوران پهلوی دوم را به مخاطب منتقل کرد. این سریال در دهه ۵۰، زمانی که مردم ایران عطش نگاه انتقادی و اجتماعی داشتند، بسیار مورد استقبال قرار گرفت.
چرا سریال «دایی جان ناپلئون» تا این حد محبوب شد؟ طنز گزنده و ملموس تقوایی، شخصیت‌هایی را به تصویر کشید که بسیاری از مردم آنها را در اطراف خود دیده بودند؛ تیپ‌هایی واقعی از جامعه سنتی ایرانی. سریال با انتقاد غیرمستقیم از قدرت و استبداد، بدون حمله مستقیم به سیاست روز، مفاهیمی چون خودکامگی، تئوری توطئه و سلطه‌طلبی را نشانه گرفت. زبان طنز و گفت‌وگوهای هوشمندانه، این اثر را در ذهن مردم ماندگار ساخت.
حضور بازیگرانی چون پرویز فنی‌زاده، سعید کنگرانی، غلامحسین نقشینه و نصرت کریمی همراه با شخصیت‌پردازی استادانه تقوایی، بر کیفیت سریال افزود.
واژه “دایی‌جان ناپلئون” هنوز در زبان فارسی به معنای آدم متوهم به توطئه به‌کار می‌رود؛ مفهومی که تقوایی بدون دخالت مستقیم در سیاست روز، ذهنیت بیمارگونه «همه دنیا علیه ما هستند» را به نقد کشید.
تقوایی در بسیاری از آثار بعدی‌اش، چه در سینما و چه در ادبیات، از لحن و فرم این اثر الهام گرفت.
به عنوان یک دوستدار طنز در برابر پزشکزاد و تقوایی سرتعظیم فرود می آورم ، هر دو مشکلات و معضلات جامعه ی ایرانی را خوب تشخیص دادند و خوب هم پردازش کردند ، هر دو بال گشودند و رفتند، بر روان و روحشان درود می فرستم ، ما وظیفه داریم کار ناتمام شان را کامل کنیم و ادامه بدهیم
محمد شریفی
اهواز
۲۱ مهر ۱۴۰۴
