فرونشست زمين كه به معناي نشست تدريجي سطح زمين است، يكي از بحران‌هاي زيست‌محيطي جدي در ايران شده است. اين پديده نه تنها زيرساخت‌ها را تهديد مي‌كند، بلكه كشاورزي، محيط زيست و زندگي شهري را نيز تحت تأثير قرار داده است.
يكي از عوامل اصلي فرونشست در ايران، كاهش سطح آب زيرزميني است. وقتي مردم يا كشاورزي مقدار بيشتري از آب را از سفره‌هاي زيرزميني استخراج مي‌كنند تا آنچه كه با بارش يا نفوذ آب سطحي تغذيه مي‌شود، سفره‌ها خالي‌تر مي‌شوند. اين كار باعث كاهش فشار هيدروليك در لايه‌هاي خاك يا سنگ بستر مي‌شود و به تدريج لايه‌هاي زيرين فشرده مي‌گردند و سطح زمين پايين مي‌آيد.
به گزارش اقتصاددان به نقل از تعادل ، با كاهش بارش‌ها در سال‌هاي اخير و افزايش دما، نه تنها نفوذ آب سطحي به سفره‌هاي زيرزميني كاهش يافته بلكه تبخير نيز بيشتر شده است. علاوه بر اين، در برخي فصول، بارش شديد و ناگهاني بدون نفوذ مناسب ممكن است باعث روان‌آب شود و نه تغذيه آهسته و طبيعي سفره‌ها. اين وضعيت فشار بر منابع زيرزميني را بيشتر كرده است. بسياري از مناطق دشت‌هاي ايران داراي خاك‌هايي هستند كه از رس، سيلت يا تركيبي از رس و لاي تشكيل شده‌اند- خاك‌هايي كه فضاهاي خالي زيادي دارند و وقتي آب آنها كم شود، سريع‌تر فشرده مي‌شوند. همچنين در مناطقي كه سنگ‌ها يا لايه‌هاي زيرسطحي كارستي (مثل سنگ‌هاي آهكي يا ژيپسي) وجود دارد، انحلال سنگ‌ها يا وجود حفره‌هاي طبيعي زيرزميني مي‌تواند آسيب را تشديد كند. رشد شهرها، ساخت ساختمان‌ها و زيرساخت‌ها به ويژه در مناطقي كه لايه خاك نرم دارند باعث افزايش بار بر روي لايه‌هاي زيرين مي‌شود. وقتي اين‌بار به همراه كاهش حمايت (از آب زيرزميني) باشد، زمين مقاومت لازم را ندارد و نشست رخ مي‌دهد. همچنين شبكه شهري و جاده‌ها، خطوط انتقال آب و فاضلاب و گاز تحت تأثير اين فرونشست‌ها آسيب مي‌بينند.
در بعضي از مناطق ايران، سطح آب زيرزميني به قدري افت كرده است كه اصطلاحاً «كفگير آبخوان‌ها به ته‌ديگ خورده» گفته مي‌شود؛ يعني ديگر آبي وجود ندارد كه برداشت شود يا آن تغذيه طبيعي سفره زيرزميني به حداقل رسيده است. در چنين وضعيت‌هايي فرونشست‌ها شدت بيشتري مي‌گيرند.
پيامدهاي فرونشست زمين
آسيب به زيرساخت‌ها: ترك خوردن ساختمان‌ها، تخريب جاده‌ها، پل‌ها، تأسيسات آب و فاضلاب، خطوط انتقال برق و گاز. كاهش ظرفيت آبخوان‌ها: وقتي خاك فشرده شود فضاي خالي بين لايه‌ها كاهش خواهد يافت؛ در نتيجه حتي با تغذيه آب كافي، سفره زيرزميني ديگر ظرفيت قبلي را نخواهد داشت. تبعات كشاورزي و اقتصادي: اراضي كشاورزي حاصلخيز دچار مشكل مي‌شوند؛ هزينه آب افزايش مي‌يابد؛ توليد كشاورزي آسيب مي‌بيند. آسيب به بناهاي تاريخي و فرهنگي: بناها و آثار با قدمت زياد در مناطقي كه فرونشست رخ مي‌دهد، ترك‌خوردگي و تغيير شكل پيدا مي‌كنند. مثلاً در شهرهايي مثل اصفهان اين نگراني جدي است. تهديد به مهاجرت داخلي و تنش اجتماعي: وقتي آب و خاك سالم كاهش پيدا كند، معيشت مردم آسيب مي‌بيند، برخي مناطق قابل زندگي كمتر مي‌شوند و افراد به ناچار به مناطق ديگر مهاجرت مي‌كنند.
نسخه اوليه و اصلي جلوگيري از فرونشست كاهش برداشت غيرمجاز و بي‌رويه آب است. اين يعني مقررات قوي‌تر، بازرسي مستمر، مجوزدهي دقيق‌تر، بستن چاه‌هاي غيرمجاز، و تعيين سقف برداشت متناسب با ظرفيت تغذيه سفره‌ها. استفاده از آب بازيافتي، تصفيه پساب‌ها، جمع‌آوري آب باران، انتقال آب از مناطق پررشد به مناطق كم‌آب و تغذيه مصنوعي سفره‌ها. اين روش‌ها مي‌توانند فشار بر سفره‌هاي زيرزميني را كاهش دهند. تهيه نقشه‌هاي فرونشست ملي و منطقه‌اي، نصب ايستگاه‌هاي پايش سطح زمين (با استفاده از GPS، سنجش از دور، رادار و فناوري‌هاي ماهواره‌اي)، تعيين پهنه‌هاي با خطر زياد و اطلاع‌رساني محلي. كشاورزي غالباً بزرگ‌ترين مصرف‌كننده آب زيرزميني است. استفاده از روش‌هاي نوين آبياري مثل قطره‌اي يا مويرگي، كاهش كشت محصولات پرمصرف آب، ترويج كشاورزي متناسب با اقليم منطقه. قوانين ملي براي جلوگيري از برداشت غيرمجاز آب، كنترل ساخت‌وساز در مناطق حساس، الزام براي ارزيابي زيست‌محيطي پروژه‌هاي بزرگ عمراني، تعيين حداقل آب سطحي (جاري) براي حفظ رودخانه‌ها و جريان طبيعي آنها كه به تغذيه سفره‌ها كمك مي‌كند. كاشت گونه‌هاي مقاوم به خشكي با ريشه‌هاي عميق، جلوگيري از تخريب جنگل‌ها و مراتع، كنترل فرسايش خاك، حفظ پوشش گياهي كوهستاني كه در جلوگيري از روان‌آب زياد يا آبگيري طبيعي سفره‌ها موثر است. فرونشست زمين در ايران پديده‌اي است كه اگرچه آرام و تدريجي است اما اثراتش جدي و گسترده‌اند و اگر راهكاري مناسب انديشيده نشود، مشكلات زيرساختي، اقتصادي، محيط زيستي و اجتماعي زيادي به دنبال خواهد داشت. راه‌حل آن نيز واضح است: مديريت دقيق منابع آب، استفاده از فناوري، مقررات سختگيرانه، تغذيه سفره‌هاي زيرزميني و اصلاح سبك مصرف. بدون اقدامات جدي و به موقع، فرونشست نه تنها در دشت‌ها بلكه در قلب شهرها نيز ممكن است زندگي شهري را مختل كند.
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
