دشت حاصلخیز قزوین در محاصره آلاینده‌ها (۱)

نوراله قربانی  مدرس دانشگاه ، مترجم زبان انگلیسی و عضو شورای سردبیری با درج یادداشتی در مجله اقتصاددان نوشت :

مروری بر منابع آلودگی در یکی از حاصلخیزترین دشت‌های ایران

دشت قزوین، سرزمین تضادها

دشت قزوین یکی از غنی‌ترین، حاصلخیزترین و کهن‌ترین دشت‌های فلات مرکزی ایران است. قرارگیری بین چند رشته‌کوه، وجود خاک مرغوب و منابع آب قابل‌توجه، این منطقه را به یکی از قطب‌های بالقوه کشاورزی و سکونت‌پذیر ایران بدل کرده بود.

اما در دهه‌های اخیر، این ظرفیت زیستی و کشاورزی، زیر فشار گسترش ناپایدار صنعت، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی، و سوء‌مدیریت‌های محیط‌زیستی، به یکی از مناطق بحران‌زده کشور بدل شده است.

این مقاله، نمای کلی از منابع آلاینده‌ی اصلی دشت قزوین را از «آبیک» تا «محمدیه» ترسیم می‌کند. در شماره‌های بعدی، هر یک از این عوامل به‌تفصیل و تفکیک مورد تحلیل و بررسی قرار خواهند گرفت.

دسته‌بندی آلاینده‌ها و منابع تخریب محیط‌زیست در دشت قزوین

۱. آلاینده‌های هوا
منطقه از جنبه کیفیت هوا در وضعیت بحرانی و ناسالم قرار دارد:
• نیروگاه شهید رجایی (استفاده از مازوت و گازوئیل، رهاسازی SO₂ و ذرات معلق) (وزارت نیرو، ۱۴۰۰)
• کارخانه سیمان آبیک (ذرات PM₂.₅ و PM₁₀ بسیار بالاتر از حد مجاز) (سازمان محیط زیست قزوین، ۱۳۹۹)
• تردد خودروهای سنگین و فرسوده، به‌ویژه در کمربندی آبیک–قزوین
• ریزگردها و فرسایش خاک دشت‌های بی‌پوشش
• فعالیت گسترده معادن و خاک‌برداری‌های بی‌ضابطه

شهر آبیک در سال گذشته فقط ۵ روز هوای پاک داشت و در صدر آلوده‌ترین شهرهای استان قرار گرفت (خبرگزاری مهر، ۱۴۰۲).

۲. آلاینده‌های منابع آب (زیرزمینی و سطحی)

• برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز و غیرمجاز باعث افت سالانه حدود ۷۰ سانتی‌متر از سفره‌های زیرزمینی شده است (سازمان منابع آب ایران، ۱۴۰۱).
• آلودگی منابع آب زیرزمینی به نیترات، فلزات سنگین و رسوبات صنعتی در بخش‌هایی از دشت تأیید شده (دانشگاه آزاد قزوین، ۱۴۰۲).
• پساب‌های صنعتی عمدتاً یا تصفیه نمی‌شوند یا ناقص رها می‌گردند (گزارش محیط زیست استان، ۱۴۰۲).
• کشاورزی شیمیایی با مصرف بالای کود و سموم و بدون زه‌کشی اصولی.
• نشت مواد سوختی و روغنی از نیروگاه‌ها، کارگاه‌ها و جایگاه‌های فرسوده سوخت.

در چند روستا از بخش طارم و آبیک، آب شرب به‌دلیل نیترات بالا با تانکر تأمین می‌شود (ایرنا، ۱۴۰۲).

۳. آلاینده‌های خاک و تخریب زمین

• بارگذاری صنعتی سنگین تا ۷ برابر توان زیست‌محیطی خاک منطقه (تحقیقات آمایش سرزمین قزوین، ۱۴۰۱).
• آلودگی خاک اطراف کارخانه سیمان و نیروگاه‌ها با فلزات سنگین، رسوبات سوختی، و گرد سیمان.
• فرسایش خاک ناشی از خشکسالی، آبیاری سنتی و فقدان پوشش گیاهی.
• تخریب مراتع اطراف و تخلیه زباله‌های ساختمانی در اراضی کشاورزی.

بر اساس بررسی دانشگاه تهران (۱۴۰۲)، میزان روی و کادمیوم در خاک اطراف سیمان آبیک از حد مجاز فراتر رفته است.

۴. مرغداری‌ها و آلودگی زیستی

• تراکم بالای واحدهای پرورش مرغ گوشتی و تخم‌گذار در دشت، به‌ویژه حومه محمدیه، قزوین، بویین‌زهرا و تاکستان
• انتشار بوی نامطبوع، آمونیاک و سولفید هیدروژن از کود مرغی خام و مخازن روباز
• جذب حشرات ناقل بیماری از جمله مگس خانگی، پشه، و سوسک در حوالی این واحدها
• نفوذ کود حیوانی به آب‌های زیرزمینی و سطحی در نبود سامانه‌های جمع‌آوری مدرن

مرغداری‌های منطقه، بدون تصفیه زیستی یا ساماندهی دقیق، یکی از منابع ثابت آلودگی میکروبی و شیمیایی خاک و هوا در دشت به‌شمار می‌روند (دانشگاه علوم پزشکی قزوین، ۱۴۰۱).

۵. توسعه بدون ارزیابی محیط‌زیستی

• نیروگاه شهید رجایی: جانمایی نادرست در منطقه خشک، مصرف سالانه ۱۶۰ تا ۱۸۵ میلیون مترمکعب آب برای خنک‌کاری، و انتشار مداوم دودهای سنگین (وزارت نیرو، ۱۴۰۰)
• کارخانه سیمان آبیک: مصرف سالانه ۳ تا ۵ میلیون مترمکعب آب، و آزادسازی گسترده ذرات معلق و گرد سیمان (محیط زیست قزوین، ۱۳۹۹)
• شهرک‌های صنعتی بدون زیرساخت زیست‌محیطی نظیر لیا، کاسپین، حیدریه، و لیگین
• توسعه‌های غیرکارشناسی مسکن و کارگاه‌ها در حاشیه اراضی زراعی

پیامدهای ترکیبی این آلودگی‌ها
• نابودی منابع آب شیرین و آلودگی سفره‌های زیرزمینی
• افت بهره‌وری کشاورزی، تغییر کاربری و مهاجرت کشاورزان
• شیوع بیماری‌های تنفسی، پوستی و عفونی در مناطق روستایی
• افزایش فرونشست زمین در محدوده محمدیه، دشت قزوین و آبیک
• کاهش بارندگی‌های مؤثر به‌واسطه آلودگی ذرات معلق در جو

مسیر مقالات آینده (نقشه راه پژوهش‌ها)

در شماره‌های بعد، هر یک از عوامل بالا به‌صورت مقاله‌ای مستقل بررسی می‌شوند:
1. تحلیل موردی نیروگاه شهید رجایی
2. تحلیل کارخانه سیمان آبیک
3. آلودگی مرغداری‌ها و آسیب‌های بهداشتی–زیستی
4. شهرک‌های صنعتی و وضعیت پساب
5. بررسی آلودگی آب‌های زیرزمینی
6. فرونشست زمین و تبعات آن
7. مدیریت منابع آب و بحران آبی در قزوین
8. نقشه توسعه پایدار و ترمیم دشت قزوین
ویراستار : مهتاب خیاط فراهانی

منابع درون‌متنی

• وزارت نیرو، «گزارش تحلیلی نیروگاه‌های کشور»، ۱۴۰۰
• سازمان حفاظت محیط زیست استان قزوین، «شاخص‌های آلودگی استان»، ۱۳۹۹–۱۴۰۲
• دانشگاه علوم پزشکی قزوین، مطالعات میدانی مرغداری‌ها، ۱۴۰۱
• دانشگاه تهران، «پایش فلزات سنگین در خاک و آب قزوین»، ۱۴۰۲
• ایرنا، مهر، ایسنا، گزارش‌های خبری محیط‌زیست استان
• مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی قزوین، ۱۴۰۱
• پایگاه آمایش سرزمین استان قزوین، ۱۴۰۱

 

مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.

 

ع