کورش نظری انجمن اقتصاددانان ایران و عضو شورای سردبیری با درج یادداشتی در اقتصاددان نوشت : تحلیل نظام بانکداری ایران بعد از انقلاب ۱۳۵۷ تا کنون، نیازمند بررسی چندین مرحله تاریخی و اقتصادی است، زیرا این نظام طی بیش از چهار دهه با تحولات سیاسی، اقتصادی و نهادی متعددی روبه‌رو بوده است. در ادامه، یک تحلیل جامع و مرحله‌به‌مرحله از نظام بانکداری ایران ارائه می‌شود:
۱. دوره تثبیت و ملی‌سازی (۱۳۵۸ تا حدود ۱۳۶۸)
ویژگی‌ها:
ملی‌سازی بانک‌ها: در سال ۱۳۵۸، شورای انقلاب تمام بانک‌های خصوصی و مختلط را ملی اعلام کرد. بدین ترتیب، ۳۶ بانک به ۹ بانک ادغام شدند.
حاکمیت دولت: بانک‌ها عملاً بازوی اجرایی دولت برای سیاست‌های مالی و اعتباری شدند.
حذف بهره (ربا): در دهه ۱۳۶۰، قانون عملیات بانکی بدون ربا (۱۳۶۲) تصویب و از ۱۳۶۳ اجرا شد. نظام بانکی بر پایه عقود اسلامی (مشارکت، مضاربه، مرابحه و…) بازطراحی شد.
تمرکز بر اهداف عدالت‌محور: اعطای تسهیلات تکلیفی به بخش‌های کشاورزی، صنعت و مسکن در چارچوب اهداف انقلاب.
نقاط قوت:
ایجاد نظام بانکی متمرکز و منضبط پس از آشفتگی انقلاب
هماهنگی سیاست پولی و مالی با اهداف دولت
نقاط ضعف:
کاهش کارایی بانک‌ها به‌دلیل نبود رقابت
ضعف در نوآوری و مدیریت ریسک
دخالت سنگین دولت در تخصیص منابع
۲. دوره بازسازی و توسعه (۱۳۶۸ تا حدود ۱۳۸۴)
ویژگی‌ها:
آغاز برنامه‌های توسعه: پس از جنگ، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه اقتصادی آغاز شد.
بازگشت تدریجی به رقابت: تأسیس مؤسسات مالی و اعتباری غیردولتی و بانک‌های خصوصی از اواخر دهه ۱۳۷۰.
گسترش بانکداری اسلامی در عمل: بانک‌ها تلاش کردند عقود اسلامی را در قالب‌های متنوع‌تری (مانند فروش اقساطی، جعاله، اجاره به شرط تملیک) پیاده کنند.
افزایش تورم و نقدینگی: رشد شدید نقدینگی و اعطای تسهیلات تکلیفی ادامه داشت.
نقاط قوت:
حرکت به سمت تنوع در خدمات بانکی
شکل‌گیری بذر بانکداری خصوصی
نقاط ضعف:
کنترل ضعیف بر بازار پول و مؤسسات مالی
ضعف در شفافیت مالی و نظارت بانک مرکزی
۳. دوره خصوصی‌سازی و بانکداری الکترونیک (۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲)
ویژگی‌ها:
رشد بانک‌های خصوصی: بانک‌های خصوصی مانند پارسیان، اقتصاد نوین، سامان، پاسارگاد و… تأسیس شدند.
رقابت در خدمات الکترونیکی: توسعه کارت‌های بانکی، دستگاه‌های خودپرداز (ATM) و بانکداری اینترنتی.
گسترش موسسات اعتباری غیرمجاز: ضعف نظارت بانک مرکزی باعث رشد بی‌رویه مؤسسات مالی شد.
تحریم‌های بین‌المللی: دسترسی بانک‌ها به نظام مالی جهانی محدود شد.
نقاط قوت:
ارتقای کیفیت خدمات بانکی و فناوری‌های مالی
رشد رقابت بین بانک‌ها
نقاط ضعف:
افزایش بدهی دولت به بانک‌ها
ناترازی در ترازنامه‌ها
عدم انطباق کامل با بانکداری اسلامی واقعی
گسترش ریسک‌های اعتباری
۴. دوره بحران و اصلاحات (۱۳۹۲ تا امروز)
ویژگی‌ها:
تحریم‌های بانکی شدید (به‌ویژه بعد از خروج آمریکا از برجام در ۱۳۹۷): قطع ارتباط با سوئیفت، محدودیت نقل‌وانتقال ارزی.
ناترازی بانک‌ها: افزایش بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی، تورم شدید نقدینگی.
بانک‌های خصوصی زیان‌ده: رقابت ناسالم بر سر سود سپرده، خلق نقدینگی بی‌پشتوانه.
اصلاحات ساختاری: طرح ادغام بانک‌های نظامی، تلاش برای تقویت نظارت بانک مرکزی، اصلاح قانون بانکداری.
حرکت به سمت بانکداری دیجیتال و فین‌تک‌ها: رشد نئوبانک‌ها، اپلیکیشن‌های مالی و پرداخت موبایلی.
۵اجرای تدریجی «قانون بانکداری اسلامی جدید» (۱۴۰۲ به بعد): با هدف شفاف‌سازی عقود و کاهش ربا در عمل
نقاط قوت:
ارتقای زیرساخت‌های فناورانه
حرکت به سمت استقلال بیشتر بانک مرکزی
اصلاح تدریجی ساختارهای نظارتی
نقاط ضعف:
تداوم ناترازی بانکی
ریسک نقدینگی و تورم بالا
ضعف در کارکرد تأمین مالی تولید
نبود تعامل مؤثر با نظام بانکی جهانی
جمع‌بندی تحلیلی
ساختار مالکیت از دولتی به نیمه‌خصوصی با چالش نظارت و انضباط مالی
نظام شرعی (بدون ربا) از قانون‌گذاری تا اجرا ، در عمل
هنوز فاصله با بانکداری اسلامی واقعی دارد
فناوری و خدمات رشد قابل‌توجه،
ایران از پیشگامان خدمات پرداخت الکترونیک در منطقه است
پایداری مالی شکننده ناترازی، بدهی‌های دولت و تحریم‌ها فشارزا هستند
جهت‌گیری آینده نیازمند اصلاح ساختار نظام بانکی و دیجیتالی‌سازی با تاگید بر تمرکز بر فین‌تک، بانکداری باز و ثبات مالی
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
