در رد مکانیسم بازگشت تحریمها (Snapback) علیه ایران
به گزارش مجله اقتصاددان آقای دکتر مجید سجادی پناه , عضو شورای سردبیری با درج یادداشتی نوشت : نامه مشترک ما، روسیه و چین شاید معجزه‌ای در توقف فوری تحریمها نباشد، اما توانسته است دستاوردی مهم در عرصه دیپلماسی رقم بزند؛ دستاوردی که می‌تواند جایگاه ایران را در نبرد شرق و غرب تقویت کند، به شرط آنکه این برتری دیپلماتیک به ابزارهای عملی و سیاست‌های منسجم تبدیل شود.
بیانیه مشترک وزیران خارجه سه کشور که به دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت ارسال شده، پاسخی قاطع به اقدام تروئیکای اروپا (فرانسه، آلمان و بریتانیا) برای فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» در چارچوب برجام است. این بیانیه که اخیرا صادر شده است، با اتکا به استدلال‌های حقوقی، سیاسی و دیپلماتیک، ریشه بحران را در خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و ناتوانی اروپا در انجام تعهداتش می‌داند.
در عین حال، با توجه به تحولات اخیر از جمله پیشنهاد روسیه و چین برای تمدید شش‌ماهه مهلت قطعنامه ۲۲۳۱ تا فروردین ۱۴۰۵، این بیانیه تنها یک سند دفاعی نیست؛ بلکه تلاشی است برای حفظ فضای دیپلماسی و جلوگیری از تشدید تنش‌ها. در ادامه این یادداشت، نکات کلیدی بیانیه را برجسته کرده و در پیوند با زمینه‌های تاریخی و تحولات جاری بررسی می‌کنیم تا تصویری روشنتری از تأثیر آن ارائه شود.
نکات کلیدی بیانیه ایران ، چین و روسیه
بیانیه مشترک بر اهمیت حفظ برجام به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک تأکید دارد و اقدامات تروئیکا را غیرقانونی و مخرب می‌خواند. نکات اصلی آن عبارتند از:
۱. تأکید بر اهمیت برجام: برجام به عنوان یک الگوی موفق دیپلماسی چندجانبه معرفی شده که می‌تواند به صلح منطقه‌ای و جهانی کمک کند. این تأکید ریشه در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (۲۰۱۵) دارد که برجام را تأیید کرد و تحریم‌های پیشین را لغو نمود. اجرای کامل آن، به ویژه در شرایطی که ایران اقدامات جبرانی خود را برگشت‌پذیر اعلام کرده، می‌تواند تنش‌ها را کاهش دهد.
۲. محکومیت تحریم‌های یکجانبه: بیانیه بر پایان تحریم‌های غیرقانونی تأکید دارد و گفت‌وگو بر اساس احترام متقابل را تنها راه‌حل می‌خواند. این موضع با اصول حقوق بین‌الملل، از جمله منشور سازمان ملل، همخوانی دارد و به تحریم‌های فراسرزمینی آمریکا اشاره می‌کند که بیش از ۱۶۰۰ نهاد ایرانی را هدف قرار داده.
تحول اخیر: حمایت پاکستان از این موضع در بیانیه مشترک با چین و روسیه، که حق غنی‌سازی ایران را تأیید و مکانیسم ماشه را بی‌اساس خوانده، نشان‌دهنده گسترش جبهه مخالف تحریم‌هاست.
۳. رد سازوکار بازگشت خودکار تحریمها توسط تروئیکا: اقدام تروئیکا مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ دانسته شده و به عنوان سوءاستفاده از شورای امنیت توصیف می‌شود. از نظر حقوقی، مکانیسم snapback (بند ۱۱ قطعنامه) برای جلوگیری از وتو طراحی شده، اما بیانیه استدلال می‌کند که خروج آمریکا شرایط را تغییر داده و تروئیکا نمی‌تواند بدون طی فرآیندهای بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام به آن استناد کند. این ادعا با تحلیل‌های حقوقی مانند گزارش Just Security همخوانی دارد که snapback را تا اکتبر ۲۰۲۵ معتبر می‌داند، اما بیانیه آن را فاقد اعتبار می‌خواند.
۴. مسئولیت اصلی ایالات متحده در بحران: خروج ترامپ در مه ۲۰۱۸ ریشه مشکل است، که منجر به اعمال مجدد تحریمها و تغییر اساسی در چگونگی اجرای snapback شد. این خروج نه تنها برجام را تضعیف کرد، بلکه اقتصاد ایران را با تورم و کاهش ارزش پول ملی مواجه ساخت. بیانیه این را مبنای اقدامات متقابل ایران می‌داند.
۵. قصور تروئیکا و اتحادیه اروپا: اروپا نه تنها با تحریم‌های آمریکا همراهی کرده، بلکه اقدامات محدودکننده خود را اعمال نموده است، در حالی که تعهدات می ۲۰۱۸ (مانند INSTEX برای تجارت) را اجرا نکرده. گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که اروپا تحت فشار آمریکا و اسرائیل عمل کرده، که این بیانیه آن را دوگانگی استاندارد می‌خواند.
۶. توجیه اقدامات متقابل ایران: کاهش تعهدات ایران (مانند غنی‌سازی بالای ۳.۶۷%) پاسخی مشروع به نقض دیگران است و نمی‌تواند مبنای snapback باشد. این اقدامات برگشت‌پذیر هستند و ایران آمادگی بازگشت به تعهدات را در صورت رفع تحریمها اعلام کرده است.
۷. تفسیر یکپارچه از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱: برجام بخشی جدایی‌ناپذیر از قطعنامه است و نمی‌توان بخش‌ها را جدا کرد. تروئیکا حق استناد مستقیم به بند ۱۱ بدون فرآیند حل اختلاف ندارد.
۸. عدم طی فرآیند حل اختلاف: ادعای تروئیکا مبنی بر اتمام بند ۳۶ خلاف واقع است، زیرا کمیسیون مشترک جلسه‌ای تشکیل نداده و این استدلال حقوقی قوی است و می‌تواند در جلسات شورای امنیت مطرح شود.
۹. بی‌اثر بودن ادعای تروئیکا: از شورای امنیت خواسته شده ادعا را مردود بداند، زیرا مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ است و تعهد قانونی ایجاد نمی‌کند. روسیه و چین با پیشنهاد پیش‌نویس قطعنامه برای تمدیدضرب الاجل، عملاً این ادعا را به چالش کشیده اند.
۱۰. فراخوان نهایی برای دیپلماسی: همه طرف‌ها به گفت‌وگو دعوت شده‌اند و تروئیکا به عقب‌نشینی فراخوانده شده است. این فراخوان با حمایت کشورهای بی‌طرف مانند پاکستان همخوانی دارد و فضایی برای مذاکرات آینده ایجاد می‌کند.
بنابراین بیانیه یک رد قاطع و حقوقی به اقدام تروئیکا است که مسئولیت بحران را بر دوش آمریکا (خروج) و اروپا (قصور و همراهی با تحریمها) می‌گذارد. اقدامات ایران را مشروع می‌خواند و بر بازگشت به دیپلماسی و اجرای کامل برجام تأکید دارد. این سند اتحاد ایران با قدرت‌های شرقی را تقویت کرده و روایت غربی را به چالش می‌کشد.
تأثیرنامه سه‌جانبه بر برجام: نگاه به سطوح عملی، سیاسی و راهبردی
سطح ۱: تاثیر مستقیم و عملی (حداقلی)
در شورای امنیت، با توجه به عضویت دائم آمریکا، فرانسه و بریتانیا، نامه احتمالاً وتو می‌شود و snapback ظرف ۳۰ روز فعال خواهد شد، همان‌طور که E3 در 6 شهریور اعلام کرد. تروئیکا تحت فشارهای داخلی و خارجی تغییر مسیر نخواهد داد، اما پیشنهاد تمدید روسیه و چین می‌تواند بحث را طولانی کند.
سطح ۲: تاثیر سیاسی و دیپلماتیک (متوسط تا قابل توجه)
۱. تقویت جبهه طرفدار برجام: اتحاد ایران، روسیه و چین، همراه با حمایت پاکستان، هزینه اقدامات ضدایرانی را افزایش می‌دهد و نشان‌دهنده انشقاق جهانی است.
۲. ارائه روایت متقابل: نامه با استناد به نقض آمریکا، اقدام تروئیکا را غیرقانونی نشان می‌دهد و افکار عمومی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، همان‌طور که در رسانه‌های بین‌المللی منعکس شده است.
۳. ایجاد انشقاق: دوگانگی اروپا را برجسته می‌کند و موضع آن‌ها را برای کشورهای در حال توسعه مشکل‌ساز می‌سازد.
۴. کنترل روایت: پیش‌دستی ایران در ارسال نامه، بحث های زیادی را حول استدلال‌های آن شکل می‌دهد.
سطح ۳: تاثیر بلندمدت و راهبردی (بالقوه مثبت)
نامه به عنوان سند حقوقی ثبت می‌شود و می‌تواند مرجعی برای آینده باشد. افزایش هزینه برای اروپا، با تقابل با روسیه و چین، ممکن است به مذاکرات جدید منجر شود. همچنین، حمایت پاکستان نشان‌دهنده گسترش ائتلاف ضدتحریم است.
بنابراین این بیانیه یک ابزار دیپلماتیک حساب‌شده است که تاثیر فوری‌اش کم، اما سیاسی و تبلیغاتی‌اش قابل توجه است. هدف آن تقویت متحدان، جلب حمایت بی‌طرفان و تضعیف طرف مقابل است. در شطرنج دیپلماتیک، این حرکت ایران را در موقعیت بهتری قرار می‌دهد و می‌تواند به حفظ برجام کمک کند، مشروط به اینکه گفت‌وگوها ادامه یابد. با توجه به پیشنهاد تمدید روسیه و چین، آینده برجام هنوز باز است و نیاز به تلاش‌های بیشتر دیپلماتیک دارد.
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
