عربستان سعودی چند سالی است که با پروژه‌های بزرگ اقتصادی و همچنین اصلاحات گسترده اقتصادی که در قالب چشم‌انداز ۲۰۳۰ محمد بن‌سلمان در حال اجرا هستند به عنوان یک اقتصاد در حال توسعه و گذار از اقتصاد نفتی به جهان معرفی می‌شود؛ کشوری که به گفته بسیاری از کارشناسان در طول پنج سال اخیر به گونه‌ای متحول شده که باور کردن آن بسیار دشوار و حیرت‌انگیز است. با این حال در شرایطی که اغلب کارشناسان و همچنین مردم منطقه خاورمیانه با دید تحسین و در بعضی اوقات رشک به این کشور نگاه می‌کنند، در لایه‌های زیرین سعودی‌ها هم‌راستا با ابرپروژه‌های میلیاردی خود درگیر یک شکاف اجتماعی و اقتصادی عمیق هستند.
به گزارش اقتصاددان به نقل از جهان‌صنعت ، در همین راستا گزارش اخیر روزنامه فایننشال‌تایمز جالب توجه است؛ در بخشی از این گزارش به فردی به نام عبدالرحمان اشاره می‌شود که در یک رستوران مدرن در شهر ابها در مرکز استان عسیر زندگی می‌کند؛ جایی که تا پیش از این مردم منطقه با طبیعت خود پیوندی نزدیک داشتند اما طی دو سال گذشته چشم‌انداز کوهستان السوده برای آنها با حصارهای فلزی بلند محصور شده؛ جایی که در پشت آن یک پروژه چند‌میلیارد دلاری گردشگری لوکس به نام قله‌های السودَه که هدفش جذب سالانه ۲میلیون گردشگر بوده در حال ساخت است.
آزمون واقعی بن‌سلمان
لازم به ذکر است، استان عسیر مانند بسیاری از مناطق روستایی برای دهه‌ها در جلب توجه دولت برای پروژه‌های عمرانی ناکام بود و اکنون نیز بالاترین نرخ بیکاری را در عربستان دارد. بنابراین اکنون با پروژه بزرگ قله‌های السوده که هدفش توسعه گردشگری در منطقه است، این استان به آزمونی مهم برای برنامه‌های اصلاحی محمد بن‌سلمان تبدیل شده است؛ در واقع سوال مهم اکنون این است آیا طرح‌های بن‌سلمان به مناطق محروم‌تر و کم‌درآمد هم می‌رسد یا خیر؟
در همین رابطه اندرو لبر، پژوهشگر موسسه کارنگی در گفت‌وگویی که با روزنامه فایننشال‌تایمز داشته معتقد است: اتفاقاتی که در عسیر می‌بینیم، آزمونی واقعی برای شعارهای دولت است که می‌گوید همه بخش‌های کشور براساس مزیت نسبی خود بهره‌مند خواهند شد. آیا این واقعا عملی است یا فقط حرف‌های پرزرق‌وبرقی است برای اینکه مردم متوجه تمرکز همه فرصت‌ها در ریاض یا نئوم نشوند؟
از آغاز برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ در سال ۲۰۱۶، بیشتر سرمایه‌گذاری‌های کلان کشور به ریاض یعنی مرکز سنتی قدرت خاندان سعود و پروژه عظیم نئوم در شمال‌غربی کشور اختصاص یافته است. همزمان ولیعهد عربستان قصد دارد ریاض را به یکی از ۱۰ اقتصاد برتر جهان تبدیل کند و در سال‌های اخیر این شهر با ورود شرکت‌های خارجی و سعودی‌هایی که به دنبال مشاغل پردرآمد هستند، رونق زیادی گرفته است اما در حالی که پایتخت پررونق‌تر می‌شود و رستوران‌ها و مراکز سرگرمی لوکس در آن گسترش می‌یابند، کارشناسان هشدار می‌دهند که خطر رشد احساس محرومیت در سایر مناطق وجود دارد. به طوری که صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه در اندیشکده چتم هاوس، توضیح می‌دهد: در سایر بخش‌های کشور، شور و انرژی کمتری وجود دارد و فرصت‌ها اندک است. بنابراین این شرایط باعث شده بعضی‌ها احساس کنند که جا مانده‌اند. به گفته وکیل، اگر چشم‌انداز ۲۰۳۰ قرار است واقعا تحولی اقتصادی و اجتماعی ایجاد کند، نباید بخش‌هایی از جامعه را کنار بگذارد و همه باید در این مسیر همراه شوند.
رویای گذار از اقتصاد نفتی
عربستان تنها کشور حاشیه خلیج‌فارس نیست که به دنبال کاهش وابستگی به نفت است اما به دلیل وسعت و جمعیت بزرگ‌ترش با چالش‌های خاصی روبه‌رو است. مساحت این کشور ۱۵/۲میلیون کیلومترمربع بوده و جمعیتش از مجموع امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین بیشتر است. این یعنی منابعش پراکنده‌تر مصرف می‌شود و باید با مشکلاتی مانند بیکاری، فقر و نابرابری دست‌وپنجه نرم کند؛ مسائلی که در کشورهای کوچک‌تر و ثروتمندتر مثل امارات و قطر کمتر دیده می‌شوند. برای دهه‌ها، نظام سلطنتی عربستان منابع و جمعیت خود را با یک سیستم رفاه پدرسالارانه اداره می‌کرد؛ سیستمی که مزایا و شغل‌های دولتی را میان مردم توزیع می‌کرد و در عین حال بیش از ۱۰میلیون کارگر خارجی مشاغل کم‌درآمد را به‌عهده داشتند. بنابراین وابستگی مردم به دولت باعث شده بود اقتصاد به‌شدت به نوسانات قیمت نفت وابسته باشد. در همین راستا هدف محمد بن‌سلمان این است که وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش دهد، صنایع تازه‌ای ایجاد و سعودی‌ها را از تکیه کامل بر دولت جدا کند. در نتیجه با رسیدن برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ به مراحل پایانی، دولت می‌تواند برخی موفقیت‌های مهم را به رخ بکشد؛ از جمله اصلاحات اجتماعی گسترده‌ای که نگرش‌ها را دگرگون کرده است. به عنوان مثال نرخ مشارکت زنان در بازار کار از حدود ۲۰درصد یک‌دهه پیش، به ۳۶درصد در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۵ رسیده است. این افزایش باعث کاهش تاریخی نرخ بیکاری و رشد درآمد خانوارها شده است. همچنین بخش‌های تازه‌ای مانند سرگرمی و گردشگری مشاغل خصوصی ایجاد کرده‌اند و رشد غیرنفتی اقتصاد را پیش برده‌اند. با این حال نابرابری میان ریاض و سایر مناطق همچنان چشمگیر است. به طوری که در یک نظرسنجی دولتی سال ۲۰۲۳، درآمد ماهانه خانوارها در ریاض ۲۶هزار ریال (۶۹۳۳ دلار) گزارش شد که بیش از دوبرابر خانوارهای استان نجران در شرق عسیر است. بیکاری هم مشابه همین الگو را دارد و نرخ بیکاری در ریاض حدود نصف میانگین ملی است. مقام‌های سعودی می‌گویند: این خطر را می‌شناسند که مناطق دیگر احساس محرومیت کنند اما تاکید می‌کنند طبیعی است که پایتخت کانون فعالیت اقتصادی و اشتغال باشد. در همین رابطه فیصل الابراهیم، وزیر اقتصاد می‌گوید: کشور از نظر سرمایه انسانی تفاوت معناداری میان مناطق ندارد اما چالش اصلی رشد نامتوازن و پیامدهای احتمالی آن است. او تاکید دارد که تفاوت‌ها در دوره‌های گذار طبیعی بوده و مهم این است بفهمیم علت چیست و چه عواملی پشت آن قرار دارد؟ با این حال یک مشاور دولتی می‌گوید: همه فرمانداران استان‌ها می‌پرسند چرا همه مزایا به ریاض می‌رسد؟
حتی در جده به عنوان دومین شهر بزرگ و مرکز تجاری عربستان، گلایه‌هایی از انتقال نهادهایی مانند بانک ملی سعودی و سازمان هوانوردی کشوری به ریاض و هزینه‌های هنگفت صرف شده برای پروژه‌های عظیم وجود دارد. به طوری که یکی از ساکنان می‌گوید: به جای ساختن نئوم باید جاده‌های جده را تعمیر کنند. همچنین در بعضی مناطق جده حتی شبکه آب و فاضلاب وجود ندارد. در چنین شرایطی دولت دست‌کم ۲۰میلیارد دلار برای پروژه‌های مختلف در جده اختصاص داده است، از جمله بازسازی شهر قدیم و توسعه مرکز شهر اما این مبلغ همچنان در مقایسه با سرمایه‌گذاری‌های ریاض یا نئوم ناچیز است و بسیاری از جوانان جده به دنبال فرصت‌های بهتر به ریاض مهاجرت می‌کنند. به عنوان مثال یکی از جوانان عربستانی می‌گوید: اگر می‌خواهید عملکرد بالایی داشته باشید و در سطح ملی به اوج برسید باید به ریاض بروید. آنجا محل فرصت‌هاست. در واقع بسیاری از جوانان سعودی (۷۰درصد جمعیت کشور زیر ۳۵ سال سن دارند) مشتاقند از پویایی تازه ریاض بهره بگیرند. همچنین کسانی که به طرح‌های ولیعهد باور دارند، می‌خواهند احساس کنند در این مسیر مشارکت دارند. بنابراین بخش قابل ملاحظه‌ای از آنها معتقدند این فقط مربوط به جده نیست بلکه مردم سراسر کشور می‌خواهند بخشی از چیزی بزرگ‌تر باشند.
آن روی سکه
برخی دیگر اما از روی اجبار اقتصادی به ریاض می‌روند، به‌ویژه کسانی که از مناطق روستایی می‌آیند. یک راننده اوبر ۳۰ ساله از منطقه افلاج، حدود ۳۰۰ کیلومتری جنوب ریاض می‌گوید: همه دارند می‌روند. در زادگاه من شغل خوبی وجود ندارد. ما هزاران نفر هستیم، پس چه کار کنیم؟ باید به ریاض برویم. او اضافه می‌کند که وقتی به پایتخت رسید، فهمید همه‌چیز گران است.
در همین رابطه یکی از تحلیلگران سعودی با بیان اینکه نگران تاثیر مهاجرت داخلی بر خود پایتخت است، می‌گوید: ما شاهد یک مهاجرت داخلی بزرگ به ریاض هستیم که فشار زیادی بر بازار مسکن وارد کرده است. گویی ریاض تقریبا در کشوری متفاوت از سایر شهرها قرار دارد، چه از نظر حجم معاملات و چه از نظر نرخ اجارهبها. به طور مثال شرکت املاک نایت فرانک برآورد می‌کند که طی پنج سال گذشته حدود ۲۵۰هزار سعودی به ریاض مهاجرت کرده‌اند و همراه با جابه‌جایی خارجی‌ها، اجارهبها را ۳۰ تا ۴۰درصد بالا برده‌اند.اما الابراهیم اینها را پیامدهای جانبی اهداف بزرگ‌تر می‌داند. او می‌گوید: ما می‌خواهیم مردم به دنبال مشاغل بخش خصوصی و مشاغل باارزش بالاتر باشند؛ در نتیجه مهم نیست کجا باشد. پیامدهای جانبی بخشی از چیزی است که بررسی می‌کنیم. با این حال برخی تحلیلگران هشدار می‌دهند که خطر فقر شهری در حال رشد است زیرا مردم برای کارهای کم‌درآمد به شهری پرهزینه مهاجرت می‌کنند؛ آن هم در حالی که قرارداد اجتماعی سنتی نیز در حال تغییر است.همزمان با این چالش‌ها شاهد هستیم که یارانه‌های دولتی برق، آب و سوخت نیز کاهش یافته است. مالیات بر ارزش‌افزوده در سال ۲۰۱۸ معرفی شد و در دوران کرونا سه برابر شد. سن بازنشستگی از ۵۸ به ۶۵ سال افزایش یافته و برنامه‌هایی برای اصلاح نظام اداری بزرگ و پرهزینه وجود دارد. از سوی دیگر دولت آمار رسمی فقر منتشر نمی‌کند اما گزارش کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای آسیای غربی در دو سال پیش نشان داد با وجود کاهش چشمگیر فقر، هنوز یک نفر از هر هفت سعودی براساس معیار درآمد ۵۳۹۴ریال برای هر خانوار در ماه زیر خط فقر قرار دارد. در چنین وضعیتی دولت به برنامه حساب شهروندی که در سال ۲۰۱۷ برای حمایت هدفمند از خانواده‌های کم‌درآمد راه‌اندازی شد، اشاره می‌کند اما تحلیلگران می‌گویند اصلاحات رفاهی همچنان برای بسیاری شوک‌آور بوده است. به طوری که یکی از کارشناسان سعودی معتقد است: سخت است که بفهمید دیگر مشاغل دولتی در منطقه شما فراوان نیست و شاید همین دلیل باشد که نسل Z به ریاض می‌رود تا به‌عنوان باریستا یا فروشنده کار کند. این تصمیمات پنج سال پیش غیرقابل تصور بود. در واکنش به این مساله، محمد الجدعان، وزیر دارایی می‌گوید: دولت نمی‌تواند مهاجرت داخلی را کنترل کند اما تمرکزش بر آموزش مجدد، تحصیلات و حمایت اجتماعی در صورت نیاز است. او می‌افزاید: ما نمونه‌هایی از مشکلات در دیگر کشورها دیده‌ایم و بسیار محتاط هستیم اما چنین فرصت‌هایی هم می‌بینیم که در آن جابه‌جایی بهتر نیروی انسانی پتانسیل بیشتری را آزاد کرده است. او تاکید می‌کند سرمایه‌گذاری‌ها بی‌حساب‌وکتاب نخواهد بود و خدمات پایه در همه مناطق و برای همه مردم ادامه خواهد یافت اما آیا باید برای منطقه‌ای با تنها یک یا ۲درصد استفاده، سیستم حمل‌ونقل عمومی پیشرفته بسازید؟ این کار احمقانه خواهد بود.
بورلی هیلز خاورمیانه
لازم به ذکر است، استان عسیر با جمعیتی حدود ۲میلیون نفر، نخستین استانی بود که راهبرد توسعه خود را با همکاری دولت تدوین کرد و به الگویی برای سایر استان‌ها بدل شد. در ابها نشانه‌های اثرگذاری اصلاحات اجتماعی قابل مشاهده است. بیشتر زنان هنوز نقاب می‌زنند اما رانندگی و حضورشان در کنار مردان در کافه‌ها و مراکز خرید مدرن شهر عادی شده است. جوانان سعودی به‌عنوان باریستا، پیشخدمت و راننده تاکسی کار می‌کنند و مردان در خیابان‌های پوشیده از درختان جاکاراندا با شلوارک قدم می‌زنند؛ چیزی که ۱۰سال پیش تابو محسوب می‌شد. همه اینها نشانه‌ای است از تغییر تدریجی نگرش‌ها و تحول سراسری کشور اما مسوولان و مردم عسیر امید اصلی خود را به پروژه‌های پشتیبانی شده توسط دولت بسته‌اند. بیشتر طرح‌های توسعه استان وابسته به صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) است؛ صندوقی که با عنوان ثروت ملی هدفش پیشگام بودن در برنامه‌های توسعه ملی است. در همین رابطه عسیر می‌گویند: این استان بالاترین تمرکز پروژه‌های صندوق سرمایه‌گذاری عمومی را بعد از ریاض دارد. این نشان می‌دهد چقدر این صندوق در توسعه داخلی نقش محوری دارد. سه پروژه بزرگ و یک شرکت سرمایه‌گذاری با حمایت صندوق در عسیر وجود دارد. دو پروژه در ابها هستند؛ یک مجموعه سرگرمی عظیم و یک پروژه بزرگ مسکونی، تجاری و گردشگری. مهم‌ترین پروژه نیز قله‌های السودَه است که شامل هتل‌های فوق‌لوکس بر فراز صخره‌ها، عمارت‌ها، ویلاها، زمین‌های گلف و اردوگاه‌های لوکس خواهد بود. ترکی بن‌طلال، استاندار عسیر می‌گوید: هدف این است که این منطقه به بورلی‌هیلز عربستان تبدیل شود. با این حال شواهد نشان می‌دهد مانند بسیاری از پروژه‌های صندوق، این طرح پیش از آغاز هم با تاخیر روبه‌رو شد. یعنی قرار بود فاز اول در سال ۲۰۲۷ تکمیل شود اما ساخت‌وساز هنوز آغاز نشده است. شاهزاده ترکی می‌گوید که مشکلات حل شده و به‌زودی کار آغاز خواهد شد. او پیشتر اشاره کرده بود که شرکت‌های صندوق همگی در ریاض مستقرند و جذب نیروی متخصص برای انتقال به عسیر دشوار است اما اکنون می‌گوید این مسائل برطرف شده و از حمایت دولت برای گسترش فرودگاه‌ها، ساخت بزرگراهی به سمت ساحل، بیمارستان‌ها، دانشگاه و تامین آب بیشتر برای شهر بسیار راضی می‌کند. او می‌گوید که ۲۵میلیارد ریال برای عسیر تعهد شده که ۲۰میلیارد آن از سوی صندوق تامین شده است. با این حال شاهزاده ترکی همچنان نگران مهاجرت جوانان است زیرا مطابق با آمارها عسیر در سال ۲۰۱۷ بالاترین میزان خروج جمعیت را در میان استان‌ها داشت. البته مقامات سعودی مدعی هستند که این روندها روبه بهبود است و به کاهش بیکاری استان از ۱۷درصد سه سال پیش به ۷/۱۰درصد کنونی اشاره می‌کنند. به گفته آنها به مرور زمان این پروژه‌های دولتی رشد اقتصادی و ایجاد شغل به همراه می‌آورند. تلاش مشابهی هم باید در بخش خصوصی انجام شود. بخش دولتی ظرفیت زیادی برای گسترش ندارد، پس چه کنیم؟ باید به سمت بخش خصوصی برویم. در چنین شرایطی، نشانه‌هایی از جذب سرمایه‌گذاری خصوصی در عسیر دیده می‌شود. به عنوان مثال یک شرکت سعودی در حال ساخت مجموعه‌ای تجاری و هتل در ابها با همکاری صندوق گردشگری دولتی است و گروه آمریکایی Amek هم قصد دارد یک هتل لوکس ۱۵۰میلیون دلاری در کوه‌های السودَه بسازد. در نهایت اما این پروژه‌های صندوق سرمایه‌گذاری عمومی هستند که تعیین خواهند کرد آیا گردشگری در عسیر به مقیاسی که ولیعهد تصور کرده، شکوفا می‌شود یا خیر؟ در واقع این موضوع نشان می‌دهد که با وجود تمام صحبت‌ها درباره بخش خصوصی، همچنان دولت موتور اصلی توسعه است.
موتور پیشران اقتصاد سعودی
تحت رهبری محمد بن‌سلمان، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی به نیرویی مسلط در اقتصاد تبدیل شده و صدها میلیارد دلار را در طرح‌های مختلف هزینه و ده‌ها شرکت تازه تاسیس کرده است اما این صندوق اکنون تحت فشار است تا بازدهی بیشتری از سرمایه‌گذاری‌هایش به دست آورد و بر پروژه‌های دارای ضرب‌الاجل مشخص تمرکز کند. بنابراین بسیاری از طرح‌های دیگر کوچک‌تر یا به تعویق افتاده‌اند. با این حال شاهزاده ترکی خوش‌بین است که عسیر تحت‌تاثیر این تغییرات قرار نگیرد زیرا ولیعهد شخصا ریاست شرکت توسعه السودَه را برعهده دارد و ابها را به‌عنوان یکی از شهرهای میزبان جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ در نظر گرفته است. او می‌گوید: بن‌سلمان معتقد است عسیر یکی از مناطق کلیدی برای توسعه در عربستان خواهد بود و همین‌طور باقی خواهد ماند. او اضافه می‌کند که چالش اصلی این است که بیش از حد وعده ندهیم و کمتر از آن عمل کنیم.
مخاطب گرامی، ارسال نظر پیشنهاد و انتقاد نسبت به خبر فوق در بخش ثبت دیدگاه، موجب امتنان است.
ع
